ประเพณีทำบุญกลางบ้าน หรือ ทำบุญบ้าน เป็นการทำบุญหมู่บ้านของชาวบ้านในชุมชนนอกพื้นที่วัด (จัดในหมู่บ้าน) โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อ บูชาและอุทิศส่วนกุศลให้พระภูมิเจ้าที่ เจ้ากรรมนายเวร และขอความคุ้มครองให้อยู่เย็นเป็นสุขและประสบความเจริญรุ่งเรืองในหน้าที่การงาน ขับไล่สิ่งเลวร้ายสะเดาะเคราะห์คนในหมู่บ้านทั้งหมดให้หมดสิ้นไป และขอให้ฝนตกตามฤดูกาล อันจะทำให้พืชพันธุ์ธัญญาหารอุดมสมบูรณ์ (หากปีไหนแล้งมาก อาจมีการแห่นางแมวร่วมด้วย) เชื่อกันโดยทั่วไปว่า หากชุมชนใดยกเลิกไม่กระทำต่อเรื่อยไป จะเกิดภัยพิบัติแก่หมู่บ้านนั้น
ประเพณีทำบุญกลางบ้าน สันนิษฐานว่ามีมาตั้งแต่สมัยสุโขทัย เนื่องจากมีการพบหลักฐานตุ๊กตาดินเผาสะเดาะเคราะห์รูปคน (ตุ๊กตาเสียกบาล) ซึ่งเป็นสิ่งประกอบในการกระทำประเพณีงานบุญกลางบ้านในสมัยนั้น
ลำดับพิธีกรรมการทำบุญกลางบ้าน : เป็นการผสมผสานความเชื่อเรื่องผี กับพระพุทธศาสนา : ชาวบ้านร่วมกันกำหนดวันทำบุญโดยถือเอาวันสะดวกและวันว่าง ระหว่างเดือนสามถึงเดือนหก ก่อนเริ่มต้นฤดูทำนา โดยใช้สถานที่ที่เป็นที่ว่างกลางหมู่บ้าน หรือศาลากลางบ้าน เป็นที่ทำพิธี
สำหรับกรณีบ้านโนนจำปา ต.ธาตุ อ.รัตนบุรี จ.สุรินทร์ (ซึ่งน่าจะคล้ายคลึงกับชุมชนลาวชาวอีสานทั่วไป) การทำบุญกลางบ้านปี พ.ศ. 2558 กำหนดจัดขึ้นในวันแรม 8 ค่ำเดือน 6 โดยก่อนวันงานจะหลังคาเรือนจะมีการทำกระทงบรรพบุรุษ ก่อกองพระทรายไว้หน้าบ้าน และโยงด้ายจากบ้านตนเองไปรวมกันที่ศาลากลางบ้าน (เดิมเมื่อราว 20-30 ปีก่อน มีการสวดมนต์เย็น (สวดพระปริตร) มีกิจกรรมละเล่นกลางคืน และทำบุญตักบาตรในตอนเช้า แต่ปัจจุบัน จัดเฉพาะตอนเช้า)
เมื่อถึงเช้าวันงาน มีการนิมนต์พระสงฆ์ ประมาณ 9 รูป หรือมากกว่า มาเจริญพระพุทธมนต์ (สวดพระปริตร) ตักบาตรทำบุญเลี้ยงพระ ชาวบ้านจะนำอาหารมาถวายพระและจะแบ่งอาหารใส่กระทงใบตอง วางลงบนกระทงกาบกล้วยรูปสี่เหลี่ยมหรือสามเหลี่ยม มีการตัดกาบกล้วยเป็นรูปคน หรือใช้ดินเหนียวปั้นแล้วใส่เสื้อผ้า ให้ รวมถึงปั้นรูปวัวควายและสัตว์เลี้ยงต่างๆ และใส่เงิน วางลงในกระทง จุดธูปดอกเดียวปักลงในกระทง และนำไปวางไว้ที่ทิศตะวันตก เมื่อพระฉันอาหารเสร็จเรียบร้อยจะมายืนสวดมนต์หยาดน้ำหรือกรวดน้ำราดลงไปในกระทง (บางแห่งอุทิศให้คนที่มีชีวิตอยู่, บางแห่งอุทิศให้คนตาย) จากนั้นชาวบ้านจะนำกระทงไปวางทิ้งบริเวณพื้นที่ทางสามแพร่ง โคกหรือท้ายหมู่บ้าน หลังจากเสร็จพิธีชาวบ้านจึงรับประทานอาหารร่วมกัน
ชมคลิป ประเพณีทำบุญกลางบ้าน ปี 2558 บ้านโนนจำปา ต.ธาตุ อ.รัตนบุรี จ.สุรินทร์ [รอติดตั้ง]
